Zorgdragen voor je eigen welzijn

Al 25 jaar verdiep ik me in de invloed die je kunt uitoefenen op je eigen welzijn. Die interesse begon ooit met de aanhoudende, vage klachten bij mijn vriendin, die ondanks alle voorgeschreven medicatie van artsen niet weggingen. En mijn eigen worsteling met niet lekker in mijn vel zitten. Totdat één (alternatief georiënteerd) arts tegen ons zei: “Probeer eens anders te eten.” Ik was enorm onder de indruk van het effect dat dit had op onze gezondheid, en vanaf dat moment besloot ik me hier volledig in te verdiepen. Mijn interesse in voeding breidde zich al snel uit naar beweging, leefstijl, mentaal welzijn, en uiteindelijk naar het bewust inrichten van je leven op alle vlakken. De hoeveelheid beschikbare informatie en methoden over deze onderwerpen is eindeloos. In die 25 jaar ben ik vaker iets tegengekomen waarvan ik dacht: dit moet iedereen weten! Toch is er één boodschap die ik vooral wil uitdragen: 

Neem eigenaarschap over je eigen welzijn. Want je goed voelen is geen vanzelfsprekenheid in deze maatschappij.

De kern van deze boodschap

Dit artikel is vrij lang. Mocht je geen zin hebben om het helemaal te lezen deel ik hier alvast het ‘moraal van het verhaal’. Als je lekker in je vel wilt zitten, energie wilt hebben, een basisgevoel van vreugde of tevredenheid wilt ervaren, de kans op chronische aandoeningen zo klein mogelijk wilt houden, de kans op herstel van ziekte of psychisch lijden wilt vergroten, op een gezonde manier oud wilt worden, als je goed om wilt kunnen gaan met tegenslagen, je leven op een manier wilt inrichten die jou gelukkig maakt, gezonde relaties wilt onderhouden, een goede ouder of partner wilt zijn, en actief wilt deelnemen aan de maatschappij…

Dan is goed voor jezelf zorgen fundamenteel. De impact die zelfzorg heeft op hoe jij jezelf en je leven ervaart is echt heel erg groot. Waarschijnlijk veel groter dan je zelf denkt. In onze complexe maatschappij is welbevinden helaas geen vanzelfsprekendheid, bovendien leren we nauwelijks hoe we dat kunnen bereiken. Dus zorg voor je lijf, voor je binnenwereld, en voor je ‘buitenwereld’ (alle andere domeinen je leven).

De juiste omstandigheden

In de afbeelding hierboven zie je een prachtige eikenboom. Sta eens stil bij het feit dat deze gigantische boom is ontstaan uit één klein zaadje: een eikel. Die kleine eikel bevat alle informatie en bouwstenen die nodig zijn om uit te groeien tot een majestueuze boom. Dit proces kan alleen plaatsvinden als de omstandigheden goed genoeg zijn. Zo heeft de eikel een voedingsrijke, goed doorlatende grond nodig, voldoende water, een beschutte plek en een bodem vol zuurstof. Daarnaast zijn zonlicht, ruimte en tijd van essentieel belang om te groeien. Wanneer deze omstandigheden ontbreken of niet optimaal zijn, wordt het voor de eikel lastig, zo niet onmogelijk, om uit te groeien tot die prachtige boom.

En net als een eikenboom, heeft ook de mens de juiste omstandigheden nodig om te floreren. Met ‘floreren’ bedoel ik in deze context dat iemand zich in een goeie staat van gezondheid bevindt, zowel fysiek als mentaal, en dat deze persoon energie en levenslust ervaart. Het houdt ook in dat iemand in staat is tot persoonlijke groei, veerkracht heeft bij tegenslagen, en zinvolle relaties met anderen onderhoudt. Kortom, floreren is niet alleen de afwezigheid van ziekte of klachten, maar het volledig tot bloei komen als mens.

Onze maatschappij is ingericht op economische groei en prestatie

Maar hier stuiten we op een probleem: de wereld waarin we leven is nauwelijks ingericht op het bevorderen van deze omstandigheden. In plaats van een omgeving die ons ondersteunt, leven we in een systeem dat vaak juist in de weg staat. Twee citaten van mensen die mij inspireren, onderstrepen dit:

“De vraag is, kunnen we echt mens zijn te midden van de beschaving? Want wat we beschaving noemen, vereist de ontkenning van onze diepste menselijke behoeften.“

– Dr. Gabor Maté, arts en expert op het gebied van verslaving, stress en trauma.

“Hoe anders zou het leven zijn als de belangrijkste doelstelling van opvoeding, onderwijs en samenleving zou zijn: ontwikkelen tot liefdevolle mensen.”

– Mia Leijssen, psychotherapeut, doctor in de psychologie en hoogleraar aan de K.U. Leuven.

Onze maatschappij ondermijnt ons welzijn op talloze manieren. Ongezonde voeding is makkelijker te krijgen en ook nog eens verleidelijker dan gezonde voeding, en vaak ook nog eens goedkoper. Onze leefomgeving wordt al decennialang vervuild door grote bedrijven die daar grotendeels mee wegkomen. Denk bijvoorbeeld aan Dupont en de PFAS-schandalen. Of het gegeven dat microplastics werkelijk overal terug te vinden zijn. Waaronder in jouw eigen lijf. We leven in een wereld waarin maximale winst het hoogste doel is, gedreven door een neoliberaal systeem waarin ‘de markt’ heilig is. Veel mensen moeten fulltime werken om rond te komen en sommige halen het niet eens met hun fulltime salaris. Maar werk is natuurlijk niet het enige wat tijd in beslag neemt. Soms heb je ook nog eens lange reistijden. Als je kinderen hebt, moet je ook voor hen zorgen. Kinderen brengen vaak noodzakelijkerwijs steeds meer tijd door op de kinderopvang. En door de druk op de zorg wordt er steeds meer verwacht dat je zelfs zorgt voor je ouders of andere dierbaren.

Daarnaast hebben we het allemaal druk met huishoudelijke taken, onderhoud van huis en auto, de administratie. Ondertussen proberen we (bewust of onbewust) een geweldige versie van onszelf te presenteren in de buitenwereld, mede dankzij de sociale media. Hier worden we overspoeld door beelden van perfecte levens: bloeiende carrières, mooie huizen, strakke lichamen, bijzondere vakanties. De jeugd wordt tegenwoordig lekker gemaakt met het idee van snel en gemakkelijk rijk kunnen worden met de juiste side hustle. En we moeten natuurlijk vooral kopen kopen en nog eens kopen. En ondanks dat we met behulp van technologie makkelijker contact kunnen leggen, groeit de eenzaamheid meer dan ooit. Het contact dat we hebben via schermen vervangt geen echte menselijke verbindingen.

Technologiebedrijven doen er alles aan om ons verslaafd te maken aan onze smartphones, en de informatie die we ontvangen is vaak negatief. We stellen ons bloot aan een non-stop slecht nieuws show uit alle hoeken van de wereld, negatieve reacties in comment secties, we verstoren onze oh-zo-belangrijke slaapcyclus met kunstlicht en late nachten, en door de constante stroom van afleiding raken we het contact met onszelf kwijt en beginnen we (wat betreft leefstijl) steeds meer om de mensen in de animatiefilm Wall-e te lijken. En dit is onze ‘normaal’. We denken dat het zo hoort. Maar omdat iedereen iets doet, maakt het nog niet normaal, en laat staan okay.

Zelfzorg wordt ons niet geleerd

De kennis en vaardigheden om met deze complexe en onnatuurlijke wereld om te gaan worden niet onderwezen op school. We leren niet hoe je voor jezelf zorgt, je tijd beheert, gezonde relaties ontwikkelt, stress kunt hanteren of leert omgaan met moeilijke gebeurtenissen. In plaats daarvan weet ik nog steeds hoe ik de stelling van Pythagoras moet toepassen, hoewel ik die nooit nodig heb gehad. Ik wil het belang van onderwijs absoluut niet ondermijnen, maar er zijn andere vaardigheden die minstens zo belangrijk zijn voor een gezond en gelukkig leven.

Maar moet school hier dan verantwoordelijk voor zijn? Hoort dit niet bij de opvoeding thuis? In een ideale wereld misschien wel, maar ouders hebben het druk en hebben vaak zelf niet de kennis of ervaring om deze lessen door te geven. En stel je besluit om beter voor jezelf te gaan zorgen, dan kom je terecht in een wirwar van tegenstrijdige informatie. Dit komt deels door bedrijven die bewust desinformatie verspreiden. Niet alleen door bedrijven zelf, maar je kan zelf bedrijven inhuren die dat doen. Dit zagen we eerder al in de strijd tegen roken en dezelfde strategie van het verspreiden van desinformatie wordt nu ook gebruikt rondom voeding. De wetenschap over voeding is niet zo tegenstrijdig als vaak het geval lijkt.

Het gros is vooral niet gezond en gelukkig

Denk je dat ik overdrijf als ik zeg dat onze maatschappij niet ingericht is op ons welbevinden? Laten we naar de cijfers kijken. Onderstaande gegevens zijn afkomstig van het RIVM en betreffen officiële cijfers. Houd bij het lezen van deze cijfers in je achterhoofd dat het gaat om mensen die daadwerkelijk gezondheidsproblemen hebben. Dit omvat dus nog niet eens de mensen die zich simpelweg niet echt fijn, vitaal of gelukkig voelen. Vergeet ook niet dat Nederland volgens verschillende bronnen in 2024 tot landen behoort met de beste kwaliteit van leven.

9,9 miljoen Nederlanders leven met een chronische ziekte.

1,2 miljoen mensen hebben diabetes (voornamelijk type 2).

1,7 miljoen mensen lijden aan hart- en vaatziekten.

Elk jaar ervaart 1 op de 5 mensen psychische klachten (ongeveer 3 miljoen mensen).

1,3 miljoen Nederlanders hebben last van burn-outklachten.

Elk jaar hebben 1 miljoen mensen depressieve klachten.

70% van de volwassenen (ruim 9 miljoen mensen) gebruikt dagelijks medicatie.

Meer dan 50% van de bevolking heeft overgewicht, waarvan 15% obesitas heeft.

20% van de volwassenen rookt nog steeds, wat neerkomt op ongeveer 2,7 miljoen mensen.

44% van de Nederlanders beweegt onvoldoende volgens de richtlijnen.

De jaarlijkse zorgkosten bedragen ongeveer €100 miljard.

Het medisch model

Dat zoveel mensen ziek zijn heeft niet zozeer te maken met pech hebben of met slechte genen toebedeeld zijn. Het zijn voornamelijk onze leefomstandigheden die ervoor zorgen dat we uit balans raken en dat onze fysieke en mentale gezondheid wordt aangetast. Natuurlijk geldt dit niet voor alle aandoeningen, maar het is in veel gevallen duidelijk dat ongezonde leefomstandigheden en gedrag een belangrijke oorzaak zijn. Wanneer we uit balans raken en hulp zoeken, komen we vaak terecht in het medische model. Dit model richt zich in essentie op het stellen van een diagnose, gevolgd door een bijbehorende behandeling. Maar welk effect heeft een behandeling wanneer de oorzaak ligt in ongezond gedrag en schadelijke omgevingsfactoren?

Begrijp me niet verkeerd, ook ik ga graag naar de dokter of een specialist als ik ziek ben. Maar de invloed van onze omgeving en de enorme waarde van goed voor onszelf zorgen wordt vaak dramatisch onderbelicht en soms zelfs gebagatelliseerd. Dit is een van de grootste tekortkomingen van ons huidige systeem. Hieronder zie je een strip die deze woorden visueel illustreert.

Het medisch model vs. het zelfzorg model

De medisch specialist zou bij een afwijking aan een tak van de boom wellicht besluiten om de tak te behandelen of zelfs chirurgisch te verwijderen. Een andere benadering zou zijn om de algehele omstandigheden van de boom te verbeteren, zodat hij sterker en gezonder kan worden. Het medisch model zou je ook ziektemanagement kunnen noemen omdat het zich vooral richt op het zieke deel.

Aan het begin van dit artikel benoemde ik de elementen die een eikenboom nodig heeft om te floreren. Net zoals de eik, hebben wij als mensen een aantal essentiële dingen nodig om gezond te blijven. Denk aan goede voeding, voldoende zonlicht (op een verantwoorde manier), schoon water, veiligheid, rust, contact met onszelf, natuur, beweging, fysieke aanraking, veerkracht, het verwerken van moeilijke ervaringen, zinvolle en liefdevolle relaties, zeggenschap over ons leven, zingeving en betekenisvolle ervaringen, en het vermogen om onze tijd en ons leven zelf te managen, enzovoorts. Hier aandacht voor hebben is zelfzorg. Zelfzorg is gericht op het onderhouden van je welzijn/gezondheid (vs. ziektemanagement van het medisch model).

De impact van deze elementen mag niet worden onderschat. Gelukkig is er wel steeds meer aandacht voor. Zo is leefstijl inmiddels opgenomen in de GGZ zorgstandaarden en worden modellen zoals positieve gezondheid steeds meer ingezet.

Real life voorbeelden van de impact van goede zelfzorg 

Hieronder volgen een aantal voorbeelden van mensen die met behulp van verschillende vormen van zelfzorg (of leefstijlinterventies) een grote invloed hebben uitgeoefend op hun welzijn. Op de pagina over voeding staan nog veel meer inspirerende verhalen.

Iemand die op dit gebied interessant is om te volgen is Bryan Johnson. Deze man investeert enorme bedragen in het terugbrengen van zijn biologische leeftijd, en het lijkt te werken. Hij deelt bovendien al zijn interventies en resultaten, zodat iedereen deze kan inzien en ervan kan leren. Dit is geen uitnodiging om zijn extreme aanpak te volgen, maar het is wel een krachtig voorbeeld van hoeveel invloed je zelf kunt hebben op je gezondheid.

Wetenschap achter zelfzorg

Dit is geen broodje aap verhaal, maar stevig onderbouwd door wetenschap. Verschillende takken van de wetenschap richten zich op de invloed van leefstijl en mentale gezondheid op ons welzijn. Positieve psychologie bestudeert wat mensen helpt floreren, met nadruk op positieve emoties, relaties en zingeving. Lifestyle medicine focust op het voorkomen en behandelen van chronische ziekten door middel van leefstijlveranderingen, zoals voeding, beweging en stressmanagement. Psychoneuro-immunologie onderzoekt hoe onze geest, het zenuwstelsel en het immuunsysteem elkaar beïnvloeden, en benadrukt hoe mentale gezondheid directe effecten heeft op ons lichaam.

Daarnaast is er epigenetica, dat laat zien hoe onze leefstijl onze genen beïnvloedt, en neurowetenschappen, die de plasticiteit van het brein bestuderen en aantonen dat ons gedrag en leefomgeving ons brein en welzijn kunnen veranderen. Mind-body medicine richt zich op de interactie tussen geest en lichaam door technieken als meditatie en mindfulness, die bewezen effecten hebben op zowel fysieke als mentale gezondheid. Ook de voedingswetenschappen en gedragswetenschappen leveren overtuigend bewijs dat wat we eten en hoe we ons gedragen een grote invloed hebben op ons welzijn.

Al deze wetenschappelijke takken versterken de boodschap: we hebben zelf meer invloed op onze gezondheid en ons geluk dan we vaak denken.

Je lichaam en geest: een dynamische wisselwerking

Iedereen heeft het wel eens meegemaakt: je hebt lange tijd niet gegeten en merkt dat je sneller geïrriteerd raakt – een perfect voorbeeld van hoe iets fysieks zoals honger je mentale toestand beïnvloedt. Of misschien heb je een slechte nacht gehad en merk je de volgende dag dat je moeilijk kunt concentreren. Ook alcoholgebruik heeft dit effect: de dag erna voel je niet alleen fysieke symptomen, maar ben je ook mentaal minder scherp.

Andersom werkt het net zo: je geest beïnvloedt je lichaam. Denk aan momenten van extreme nervositeit waarbij je buikpijn kreeg of zelfs diarree. Of piekeren, wat kan leiden tot gespannen spieren of hoofdpijn. Ook angst kan zich fysiek uiten, zoals een verhoogde hartslag of zweterige handen, zelfs zonder echte dreiging.

De wetenschap laat zien dat lichaam en geest onlosmakelijk verbonden zijn. Onderzoek, zoals binnen de psychoneuro-immunologie, bevestigt hoe mentale processen invloed hebben op het zenuwstelsel en immuunsysteem, en andersom. Dit betekent dat als je je fysieke gezondheid verbetert, je geest daar ook van profiteert, en vice versa.

Welzijn is een package deal. Heb je last van depressieve gevoelens? Benader het niet alleen vanuit je psyche, maar zorg ook voor beweging, voeding en rust. Weinig energie? Richt je niet alleen op je lichaam, maar breng ook je geest in balans. Een holistische benadering, waarbij je aandacht geeft aan zowel je lichaam als geest, is essentieel voor een gezond, energiek en gelukkig leven.

Geen garantie, wel verdomd goeie kansen

Even voor de goede orde: er is natuurlijk geen garantie op optimaal welzijn. Er is ook geen garantie dat je volledig herstelt van een ernstige ziekte door alleen je leefstijl aan te passen. En er is geen garantie op eindeloos geluk. Sommige dingen heb je simpelweg niet in de hand, zoals waar je wieg stond of wat je allemaal meemaakt in het leven. Het is onmogelijk om een leven te leiden waarin alleen maar alles goed gaat.

Maar zelfs met die onzekerheden is het belangrijk om te beseffen dat je wél invloed hebt. De manier waarop je reageert op wat het leven je voorlegt, de keuzes die je maakt, en hoe je voor jezelf zorgt, zijn allemaal factoren waar je wél controle over hebt. Het erkennen dat sommige dingen buiten je controle liggen, kan ook rust brengen. Het is namelijk niet de bedoeling dat je jezelf overal verantwoordelijk voor voelt. Wat je wél kunt doen, is werken aan datgene waar je invloed op hebt, en dat is vaak krachtiger dan je denkt.

Zoals Dr. Michael Greger van NutritionFacts.org zegt:

Er zijn geen garanties, maar de kans op een verbeterde gezondheid – dat wil zeggen: je vitaler voelen, energie hebben om dingen te doen, de kans op westerse aandoeningen verkleinen, medicatie kunnen vermijden, een sterk lichaam behouden op hoge leeftijd, levenslust voelen, een gevoel van eigenwaarde ervaren, en geestelijk welzijn en een gelukkig leven – is zo groot, dat als de kansen zo hoog waren om een miljoen te winnen in de loterij, iedereen mee zou spelen. En de meesten zouden nog winnen ook.